Wyzwania etnoregionalistyczne we współczesnej Europie - konferencja w Vistuli

Kilka ostatnich dekad wyraźnie potwierdza, że terminy etniczność i regionalizm stały się kluczowe dla procesów, które rozwijają się równocześnie z integracją europejską. Terminy te pozostają we wzajemnej zależności i pokazują swój wpływ na państwo narodowe w swym najbardziej transparentnym rozumieniu, które pojawiło się po rewolucji francuskiej. Integracja europejska w szczególności sprzyja tendencji etnopolitycznego zróżnicowania regionów, które w ten sposób mogą być zachęcane do eskalowania swych żądań kulturalnych i edukacyjnych, gospodarczych, prawnych i czysto politycznych. W konsekwencji oznacza to osłabienie państwa narodowego (Jerzy Szacki). Regionalizm - w zależności od specyfiki lokalnej - może przyjąć kilka znaczeń. Jednak intencją niniejszego wystąpienia pozostaje, by był rozumiany przede wszystkim jako ruch (etno)regionalistyczny. Pojęcie to definiuję jako oddolny ruch społeczno-polityczny, którego celem jest zmobilizowanie konkretnej społeczności (wyodrębnionej na kanwie etnicznej, regionalnej, lub na oba te sposoby równocześnie), zamieszkującej region należący do konkretnego państwa, na rzecz uzyskania własnych praw politycznych w tym państwie.

Zasadne jest zatem utożsamianie go z nacjonalizmem narodów małych (Miroslav Hroch) lub/i zależnych (Marek Waldenberg), włączając w to mniejszości etniczne i narodowe. Istności te są zmuszone do wzmocnienia swej egzystencji pozostając pod naciskiem dużych narodów (państwowych), które dominują w istniejących już państwach narodowych (Urs Altermatt). Tak rozumiany regionalizm wpływa zatem na wzbogacenie od dawna trwającej dyskusji na temat nacjonalizmu, jego istoty i zakresu. W istocie nacjonalizm i regionalizm są ze sobą częstokroć powiązane, przy czym to nacjonalizm stanowi tło oraz punkt wyjścia do dyskusji o regionalizmie rozumianym jak wyżej. Tak rozumuje filozof, Hermann Lübbe, dla którego: "Regionalizm - to nacjonalizm niewielkich narodów, które muszą utwierdzić swój byt w warunkach presji majoryzacyjnej, którą wywierają na nie duże narody" (Lübbe za Altermatt). Jako stosowne przykłady, ilustrujące pogląd Lübbe'go - przy czym trzeba uwzględnić różnice w sytuacji prawnej tych społeczności w państwach przez nie zamieszkiwanych - mogą służyć przede wszystkim Baskowie, Katalończycy, Szkoci i Walijczycy, a także Farerowie i Grenlandczycy, i dalej - choć na mniejszą skalę - Galisyjczycy czy rdzenni mieszkańcy Bretanii i Korsyki. Zdaniem Altermatta: "Integracja europejska i ruchy regionalne są elementem jednej całości. Regionaliści nierzadko z wielką sympatią odnoszą się do wspólnoty europejskiej, ponieważ oczekują, że Bruksela wesprze ich opór wobec centralizacyjnych tendencji państwa narodowego". I następnie dodaje: "Procesy integracji politycznej,

takie jak w Unii Europejskiej, na niższych płaszczyznach generują dążność do dyferencjacji politycznej. Model jednorodnej kultury w dziewiętnastowiecznym, nacjonalistycznym rozumieniu pod koniec XX stulecia zdaje się już bez przyszłości. Nowoczesne społeczeństwo prowadzi do wzrostu wzajemnej zależności technicznej, gospodarczej, a także kulturalnej i politycznej swych członków, dlatego pochodzenie nie wywiera specjalnego wpływu na warunki, w których wszyscy żyjemy. To zaś powoduje, że w Europie Zachodniej klasyczne państwo narodowe przeżywa trudne chwile".  Z punktu widzenia niniejszych rozważań celem ruchów nazywanych etnoregionalistycznymi staje się najczęściej uzyskanie autonomii terytorialnej, zwanej też autonomią regionalną. Termin 'autonomia' pochodzi z greki i oznacza ustalanie reguł przez tych, którzy mają się nimi kierować. Autonomia terytorialna (lub regionalna) jest pojęciem z dziedziny prawa i polityki. Polega ona na ograniczeniu wpływu centrum decyzyjnego danego państwa na dziedziny znajdujące się w gestii władz ustawodawczych i wykonawczych, ustanowionych i kontrolowanych przez mieszkańców danej części omawianego państwa, zazwyczaj określających się jako naród lub mniejszość narodowa. Funkcjonowanie tych władz jest równoznaczne z utworzeniem organizmu quasi państwowego, nie posiadającego pełnej suwerenności, ale gwarantującego poszanowanie praw jego mieszkańców.

Można spekulować, czy ruchy etnoregionalistyczne zadowolą się uzyskaniem dotychczasowych ustępstw ze strony obecnych państw narodowych (chociaż ustępstwa te z reguły nie oznaczają ich zgody na przyznanie pełnej suwerenności). Trudno też przewidzieć, czy - idąc drogą Szkotów i Katalończyków - będą otwarcie i konsekwentnie dążyć do tworzenia nowych państw, dając nowy impuls idei państwa narodowego, a równocześnie komplikując perspektywy dalszej integracji Europy, która i tak stoi obecnie pod znakiem zapytania. Można też postawić pytanie, czy ewentualne pojawienie się nowych państw narodowych skłoniłoby ich twórców do bezwarunkowego i natychmiastowego wsparcia idei zjednoczonej Europy. Co ważne, paradoksalnie zbyt szybka, a w rzeczywistości mechaniczna, integracja Starego Kontynentu może nie tylko być kontestowana przez 'stare' państwa narodowe. Zarazem może też wyzwolić procesy, które zaszkodzą samej integracji. Oznacza to, że ruchy etnoregionalistyczne mogą stać się przewidywalnym zagrożeniem nie tylko dla owych państw, ale i dla samej idei zjednoczonej Europy.

Dr hab. Wawrzyniec Konarski - profesor nadzwyczajny w Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Akademii Finansów i Biznesu Vistula; specjalista w zakresie systemów politycznych, partii i systemów partyjnych, historii i współczesności nacjonalizmów europejskich, zwłaszcza irlandzkiego oraz etnopolityki, w tym ruchów etnoregionalistycznych w Europie, a także wybranych zagrożeń globalnych; autor wystąpień konferencyjnych i wykładowca gościnny w: Albanii, Austrii, Bułgarii, Chorwacji, Chile, Danii, Finlandii, Hiszpanii, Irlandii, Kanadzie, Niemczech, Rumunii, Słowacji, Ukrainie, USA i Wielkiej Brytanii

Członek Komitetu Prognoz "Polska 2000 Plus" Polskiej Akademii Nauk, a także krajowych i międzynarodowych stowarzyszeń naukowych, w tym m.in. Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych (wiceprzewodniczący Zarządu Głównego w latach 2007-2010), Stowarzyszenia Absolwentów Międzynarodowego Seminarium Salzburskiego - oddział w Polsce, Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim (wiceprzewodniczący od 2011); autor około 180 prac monograficznych i pod redakcją, ekspertyz, haseł encyklopedycznych z dziedziny nauk politycznych, stosunków międzynarodowych i medioznawstwa, opublikowanych w językach: polskim, angielskim, niemieckim, rosyjskim, słowackim, ukraińskim i węgierskim, m. in.: Nieprzejednani: rzecz o Irlandzkiej Armii Republikańskiej (1991), A Predominant Party System: The Case of Ireland (1994), Pragmatycy i idealiści: rodowód, typologia i ewolucja ugrupowań politycznych nacjonalizmu irlandzkiego w XX wieku (2001), System konstytucyjny Irlandii (2005), Bałkany: Etnokulturowe podłoże konfliktów (współautor i współredaktor, 2006), Niemcy - Polska: Coraz bliżej [Perspektywa polskich i niemieckich studentów] (współautor i redaktor, 2007); Deutschland - Polen: Sich naeher kommen [Ansichten deutscher Und polnischer Studenten] (jak obok, 2007), Kryzys przywództwa we współczesnej polityce (współautor i współredaktor, 2011), Politolog o polityce. Wywiady, komentarze, opinie i ekspertyzy: 2008-2014 (2014). Autor ponad 4000 analiz, komentarzy, ekspertyz i wywiadów w audiowiozualnych i drukowanych mediach polskich i zagranicznych z Europy, Ameryki i Azji.