Halka - Stanisław Moniuszko

W okresie, gdy działający jako kompozytor i pianista Fryderyk Chopin był podziwiany w Paryżu, młodziutki Stanisław Moniuszko studiował kompozycję w Berlinie, u K. F. Rungenhagena. Niezbyt odległy od Wilna Berlin był wówczas jednym z centrów muzycznych Europy.

Życie muzyczne Warszawy po powstaniu listopadowym 1830/31 roku podupadło, ale dość szybko podnosiło się w latach czterdziestych tegoż stulecia, po zniszczeniach i prześladowaniach władz rosyjskich. Moniuszko odwiedzał Warszawę i utrzymywał kontakt ze środowiskiem literackim, mającym zdolnych i patrzących w przyszłość – szczególnie młodych – przedstawicieli literatury. Szczęśliwym trafem, otrzymał – moim zdaniem, najlepszy – utwór na libretto operowe okresu romantyzmu i wybuchających w całej niemal Europie zrywów wolnościowych, często o podłożu społecznym.

„Halka” Włodzimierza Wolskiego – bo o niej tu mowa – jest przede wszystkim dramatem jednej skrzywdzonej osoby. To skupia uwagę odbiorców na niej, na jej dramatycznych przeżyciach, ukazując jednocześnie kochającego ją bez wzajemności Jontka oraz żal i współczucie ludu, z którego Halka przecież pochodzi. Ukazuje również jej kochanka – Janusza, miotającego się między uczuciem do Halki i układami rodzinno-stanowymi.

Pokazanie tych indywidualnych losów, na tle stosunków społecznych i charakterów ludzi różnych stanów, w dramacie muzycznym – w dodatku na ładnych kilka lat przed Ryszardem Wagnerem – to sukces nie lada jaki. Problem w tym, że ani na nowatorstwie muzyki w Halce wileńskiej, ani na nowatorstwie ściśle z nią splecionego dramatu osobistych przeżyć Halki i Jontka nikt się nie poznał. Dramat muzyczny, w którym treść libretta i muzyka przenikają, bez żadnych podziałów na tradycyjne „numery”, ze sceny na scenę, to było w owym czasie wydarzenie artystyczne bez precedensu. Instrumentacja również doskonała; głosy otrzymały układ dostosowany do przebiegu akcji; osoba najważniejsza – Halka, sopran dramatyczny; druga z najważniejszych postaci – Jontek, baryton, również o wymiarze dramatycznym i bardzo wysokiej partii; Janusz – także wysoki, dramatyczny baryton; Zofia – sopran, Miecznik i (mniejsza rola) Marszałek – basy.

Najważniejszym atutem tego dzieła jest jego jasny przekaz, jego czytelność: dramat Halki, jedyny jej opiekun Jontek – też z ludu; obojętność dworu, trudna rola niczego nie rozumiejącej Zofii – narzeczonej Janusza, i na koniec – dramatyczna śmierć Halki, po ślubie Zofii z Januszem; nieprzyjazne komentarze Chóru, który w II akcie pełni rolę drugiego i najważniejszego bohatera opery.

Gdyby taka Halka, o jasnym przekazie treści dramatu, wspartym nowatorska muzyką, została przedstawiona w ważnych teatrach Zachodniej Europy, miałaby szanse – i tylko ona z polskich oper – na międzynarodowy sukces. Dziś na pewno warto ją grać jako przykład nowoczesności Stanisława Moniuszki w młodym wieku, nie skażonego rutyną ówczesnego teatru operowego. Przykładem, że możliwy jest sukces Halki wileńskiej poza Polską, była nasza premiera w dniu 7 maja 1984 roku, na Festiwalu w Brighton, gdyż wówczas nie posiadaliśmy jeszcze gotowego do pracy własnego teatru. Dodam – premiera w Brighton została bardzo dobrze przyjęta.

Stefan Sutkowski