Przegląd japońskiego kina

Nazwiska największych animatorów kina japońskiego takich jak Kenji Mizoguchi, Yasujiro Ozu, Akira Kurosawa, Kon Ichikawa, Masaki Kobayashi, Nagisa Oshima, Shohei Imamura, Kinji Fukasaku, Hayao Miyazaki, Shinya Tsukamoto, czy wreszcie Takeshi „Beat” Kitano, czy Takashi Miike, są stale obecne w świadomości współczesnego, również i polskiego kinomana. Paradoksalnie jednak, kino to – tak zapoznane, bliskie miłośnikowi X muzy – wciąż stanowi fenomen do końca nie poznany, niepokojący, wciąż czekający na odkrycie. Filmy te, tak z jednej strony bliskie i czytelne dla zachodniego odbiorcy (wszak japońskie kino kształtowane było przez zachodnie wzorce – słowo shinpa – oznaczające „naśladownictwo” jest słowem-kluczem do otwarcia wielu zjawisk japońskiego kina, na czele z kinem jidai – geki, kinem samurajskim, w swej głębokiej strukturze wzorowanym na amerykańskim westernie), wymyka się jednak prostym definicjom, zawierając w formie znanej, wartości często do końca nie zrozumiałe dla widza zachodniego kręgu kulturowego, stanowiące o niepowtarzalności kultury kraju kwitnącej wiśni, gdzie sens egzystencji nadaje moment śmierci – chwila satori – w której objawia się metafizyczny wymiar ludzkiego życia.

Wobec wyjątkowości i hermetyczności niezwykłej, wyrafinowanej kultury japońskiej, której wyrazem jest choćby magiczny teatr nõ, czy poetycka forma haiku, to właśnie kino jest swego rodzaju oknem, przez które my – odbiorcy zachodniego kręgu kulturowego – możemy dostrzec, dotknąć, przynajmniej przez chwilę, istoty japońskiej kultury, rządzącej się skrajnościami, wyrażonymi w samurajskiej maksymie bunburiodo – sztuka pióra i miecza. Miłość i nienawiść, piękno i brzydota, łagodność i okrucieństwo, przyjmują w japońskim kinie formy niezwykle wyraźne, skrajne, chciałoby się powiedzieć, że występują w stanie czystym, otwierając przed widzem możliwość niemalże zmysłowego doświadczenia upajającego smaku życia i ostatecznego blasku śmierci.

Dziesięć filmów, zaprezentowanych podczas przeglądu, tworzy swego rodzaju panoramę najświetniejszych dokonań japońskiej kinematografii – do lat 30. XX wieku po pierwsze lata wieku XXI. Nie są to jednak tytuły, które zwykle wpisywane są w kanon światowej kinematografii, poza paroma wyjątkami, to filmy raczej mało znane, przede wszystkim polskiemu widzowi. Ale to właśnie w takich dziełach, dopiero dziś odkrywanych, w pełni docenianych, przejawia się wielkość, mistrzostwo i geniusz tuzów japońskiego kina jak Mizoguchi, Ozu, Kurosawa, czy Kobayashi, potrafiących przy pomocy subtelnie zastosowanych filmowych środków wyrazu, budować na ekranie filmowe haiku, w sposób piękny wizualnie i psychologicznie precyzyjny, ukazujący koleje ludzkiego życia, upływającego często w cieniu okrucieństw społecznych praw i historycznych uwarunkowań. Osobną grupę filmów, prezentowanych podczas przeglądu, stanowią dzieła współczesnych mistrzów japońskiej kinematografii, takich jak Takashi Miike, czy Yoji Yamada. Obecność ich prac podczas przeglądu dowodzi jednak nie tylko rozwoju japońskiego kina, wciąż poszukującego nowych dróg ekspresji, ale również udowadnia przywiązanie do tradycji, nadające choćby rozwichrzonym filmom Takashiego Miiki, głęboko humanistyczny wymiar.

Bowiem doświadczenie japońskiego kina to doświadczenie nie tylko precyzji i doskonałości filmowej formy, ale również moralnego, humanistycznego wymiaru sztuki, o którym dziś współczesne kino, zwłaszcza zachodnie, wydaje się zapominać.